Cemal Said Malkoç

Anayasa ve Anayasacılık kavramlarının tarihsel gelişimi incelendiğinde; tarihteki toplumsal olayların, sınıfsal çelişkilerin ve bu çelişkilerin neden olduğu mücadelelerin Anayasaların ruhuna sirayet ettiği görülür. Avrupa’daki 1848 devrimleri de, bu sınıfsal mücadelelerin ve hak taleplerinin en açık şekilde tezahür ettiği bir tarihsel kırılma noktası olarak, Avrupa ve dünyadaki Anayasacılık süreçleri açısından bir kilometre taşı olmuştur. 1789 devrimiyle iktidarı eline alan, 1830 devrimiyle kazanımlarını pekiştiren burjuvazi bu defa düzenden yana olan taraftır. Emekçi sınıf ise hak mücadelesinde bayrağı eline alan sınıf olarak tarih sahnesine çıkmış, devlet ve anayasa anlayışı köklü değişikliklere uğramıştır.

1848 devrimlerinin kanla bastırılması (ardılı olan Paris Komünüyle aynı akıbeti paylaşması) ve devrimin yenilmesinin ardından burjuvazi bir yol ayrımına gelmişti. Her ne kadar emekçi sınıf devrimin ana omurgasını oluşturuyorsa da, burjuvazinin içinden de mevcut durumdan rahatsız olanlar vardı ve devrime destek verenler olmuştu, devrim bastırıldıysa da bu düzenin sürdürülebilir olmadığı açıktı. İşte burjuva devrimleriyle Avrupa’da ve Avrupa’daki anayasal belgelerde hâkim olan liberal, bireyci görüş; 1848 Anayasasıyla devlet, yurttaş ve yurttaşların oluşturduğu toplumun birbirine karşı sorumluluklarının olduğu bir noktaya evrilmiştir. Eşit ve doğrudan oy hakkıyla birlikte, çalışma ve eğitim haklarının garanti altına alındığı 4 Kasım 1848 tarihli Anayasa, farklı yönleriyle tüm Avrupa’yı etkisi altına almıştır. Kimi ülkeler Fransa’ya benzer biçimde sosyal devlet ve eşit yurttaşlık temelli anayasalar hazırlarken, bazı ülkelerse yükselen devrimci hareketleri kendine bir tehdit olarak görmüş ve bu ülkelerde ilk Anayasal belgeler ortaya çıkmıştır. Örneğin 4 Mart 1848’de Sardinya Kralı Charles Albert, Fransa’daki 1830 devriminin sonucunda ortaya çıkan Anayasayı model alan ‘Krallığın Temel Statüsü’nü ilan etmiş, bu belge 1861’den 1925’e kadar tüm İtalya’da geçerli bir Anayasa olarak varlığını sürdürmüştür.¹

1848 devrimlerini özel kılan bir diğer husus, yalnızca sanayileşmiş Batı Avrupa ülkeleriyle sınırlı kalmayıp, Romanya ve Macaristan gibi uluslaşma sürecinin ve sanayi devriminin henüz tamamlanmadığı bölgelerde yaşayan halkların da devrimlere katılması ve önemli kazanımlar elde etmesidir. Tabii ki bu ülkelerdeki anayasacılık hareketlerinde de Batı’nın, özellikle Fransa’nın önemli bir ilham kaynağı olduğunu söylemek mümkündür. 

Macaristan'da, 11 Mart'ta İmparatorun onayıyla, yeni bir anayasal düzen oluşturacak nitelikte bir dizi ‘‘yasa’’ (Mart Yasaları) kabul edilmiştir¹. Lajos Batthyány ve Lajos Kossuth önderliğinde Macarlar, Habsburg hanedanına karşı verdikleri mücadeleyle kendi kültürlerinin tanınması ve özerklik taleplerini elde etmişlerdir. Devrimin ateşinin tüm Macaristan’ı sardığı dönemde, muhalif gruplardan Ellenzéki Kör kendini şöyle tanımlamıştır: ‘‘Demokratik ruh, özgürlük, eşitlik ve kardeşlik temelinde anayasamızın gelişimini güçlendirmek(…) isteyenler için bir sosyal kulüp’’.² Burada hatırlamak gerekir ki, 1848 Fransız Anayasasının başlangıç bölümünde Anayasanın temelinin özgürlük, eşitlik ve kardeşlik olduğunu belirtilmiştir.

Romanya’da devrim süreci, ‘‘Eflak devrimi’’ olarak bilinen ulusçu ayaklanmayla başlamıştır. Devrimin amacını ve içerdiği ulusal ve siyasi talepleri bildiren belge ise, güçler ayrılığı ve yurttaşlara eşit haklar gibi talepler içeren bir Anayasal belge olan ‘Islaz Bildirisi’dir (Proclamația de la Islaz). Bu bildiri, 1793 haklar bildirisinden ilham almıştır.³

Özetle, Fransa’da başlayıp yankıları Avrupa’nın önemli bir bölümünde hissedilen 1848 devrimleri, Avrupa’daki Anayasacılık sürecinde yeni bir dönemin kapısını aralamış, tarihçiler ve hukukçuların daha detaylı incelemesi gereken bir Anayasacılık hareketidir.

Verdikleri hak mücadelesiyle tarihi yazan tüm ilericilerin anısına saygıyla…

Dipnotlar

¹ Konarski, M: The Year 1848 in France Few Remarks at the 170th Anniversary of the Adoption of the Constitution of the Second French Republic in 1848 Part I. Review

of European and Comparative Law (RECoL), 2018, s. 33, 37-38.

² Nemes, R: Constructing nationalities in East Central Europe, Eds.: P. M. Judson & M. L. Rozenblit, ProQuest Ebook Central, Berghahn Books,  <https://icproxy.khas.edu.tr:2442/lib/kadirhas/reader.action?docID=4461989> (Erişim tarihi: 15 Haziran 2022). 

³ Gherghe, R: The revolutionary moment of 1848: the official constitutions and documents of the revolution from 1848 and their role in the modernization of political structure of state. Annals of the Constantin Brancusi University of Targu Jiu, Letters and Social Sciences Series, 2010(2), s. 222.

* Bu yazı, Kadir Has Üniversitesi Hukuk Fakültesi Karşılaştırmalı Anayasa Hukuku Çalışma Grubu kapsamında hazırlanmıştır. 

Paylaş