Kendini sürekli Spinoza’nın, Vanini’nin ve Tabiat Sistemi’nin yazarının büyük ilkeleriyle besle, birlikte onları çalışacağız, çözümleyeceğiz; bu konuda seninle derin tartışmalar yapacağımıza söz verdim, sözümü tutacağım, ikimiz de kafamızı bu bilge ilkelerle dolduracağız[1].

Marki de Sade’ın kendine sorduğu soru şuydu: Neden katil eyleminden (ahlâki açıdan) sorumlu tutulur da veba ya da kıtlık yol açtığı ölümlerden sorumlu tutulmaz? Eninde sonunda katil de elinde olmayan, seçmediği çeşitli nedenler yüzünden öldürmeye belirlenmiştir. Aradaki farkın nedeni, der Sade, cinayeti işleyen kişiyi –daha doğrusu bedenini– ele geçirmenin ve ona acı çektirmenin ya da onu öldürmenin maddi açıdan mümkün olmasıdır: Veba ya da kıtlığı işkence aletine yatıramaz ya da yakamayız, ama ikisini de insana yapabiliriz; işte onu kabahatli saymamızın nedeni de budur. Bunları yapabiliriz, çünkü maddi olarak bunları yapmak elimizdedir ve yalnızca bundan sonra –devasa bir tersine çevirme işlemiyle– bu intikam arzusu için ‘prezantabl’ bir doğrulama icat ederiz. Suçluya, tabii belirlenmelerin etkisinden kurtulabileceğine dair şu aşırı ölçüsüz gücü yakıştırırız; ‘özgürlük’ ya da ‘özgür irade’ dediğimiz gücü (Justine… III, Juliette… X)[2]. 

Bize bir fırtına gönderdiğinde ve bizi ıslattığında, bir insanı ahlâksız diye suçladığımız biçimde suçlamıyoruz tabiatı. Öyleyse bize zarar veren bir insana neden ahlâksız diyoruz? Çünkü burada istemli hareket eden özgür bir irade, orada ise bir zorunluluk bulunduğunu kabul ediyoruz. Ama bu ayrım bir yanılgıdır. Ayrıca öyle koşullar vardır ki bilinçli olarak zarar verene bile ahlâksız demeyiz. Örneğin sadece vızıltısı hoşumuza gitmediği için bir sineği öldürdüğümüzde tedirginlik duymayız; bizi ve toplumu güven içinde tutmak için de bir suçlu bilinçli olarak cezalandırılır ve ona acı çektirilir. İlk durumda, kendisini korumak isteyen ya da hatta sırf rahatsız olmak istemeyen kişi bilinçli olarak acı çektirendir; ikinci durumda bunu yapan devlettir. Her türlü ahlâk, meşru müdafaa durumunda bilinçli olarak yapılan kötülüğü onaylar; söz konusu olan korunma güdüsüyse! Ama bu iki görüş de insanların insanlara yaptığı tüm kötülükleri açıklamaya yeter. Ya keyif almak istenmektedir ya da acı çekmekten kaçınmak; iki anlamda da söz konusu olan hep korunma güdüsüdür[3].

Hıristiyanlık Roma İmparatorluğunun tamamında cehennemî cezalar kavramını buldu: çok sayıda mistik kült çok özel bir memnuniyetle, sanki güçlerinin en bereketli yumurtası oymuş gibi bu düşünceyi kuluçkaya yatırmıştı. Epikuros bu inancı kökünden sökmenin, benzerleri için yapabileceği en büyük iş olduğuna inanıyordu: zaferi en güzel yankısını öğretisinin izleyicilerinden birinde buldu, karamsar ama aydınlanmış bir izleyici olan Romalı Lucretius[4].

Epikuros’un neyle savaştığını anlamak için Lucretius okumak yeter. O asla putperestlikle değil, ama Hıristiyanlıkla savaştı; demek istediğim, günah, ceza ve ölümsüzlük fikriyle ruhu yozlaştıran Hıristiyanlığa karşı savaştı. O tüm gizli Hıristiyanlıkla, yeraltı kültleriyle mücadele etti; daha o zamanlarda bile ölümsüzlüğü reddetmek gerçek bir kurtuluştu; ve Epikuros zaferi kazanmış, Roma İmparatorluğunun her saygın kafası Epikurosçu olmuştu. Ama Paulus çıkageldi[5].

Sonuna yaklaşan Antik Çağ’da ruhları sakinleştiren insan, Epikuros, bugün bile rastlanması çok zor olan şu hayranlık verici görüşe sahipti: nihai ve aşırı teorik sorunların çözümü vicdanın huzura kavuşması açısından hiç zorunlu değildi. Onun “tanrısallık kaygısı”yla azap çeken insanlara şunu söylemesi yetiyordu: ‘Tanrılar varsa bile, sizinle ilgilenmiyorlar’ (…) bahtsızlara, suçlulara, hastalık hastalarına, ölüm döşeğindekilere teselli taşımak isteyenlerin, Epikuros’un birçok soruna çözüm sağlayabilecek olan sakinleştirici iki ustalıklı öğüdünü hatırlaması yeter. En basit şekilde aşağı yukarı şöyle ifade edilebilir bu: önce, öyle oldukları varsayılsa bile bu bizi hiç ilgilendirmez; sonra, öyle olabilirler ama başka türlü de olabilir[6].

Fransız Epikurosçularının inşa edecekleri şu davranış fiziğini, İngiliz yararcıların çağrışım yasası altında inşa edecekleri şu davranış psikolojisini Spinoza önceden inşa eder ve daha iyisini de yapar: Davranış geometrisini inşa eder (…) Bu, sözcüğün kesin anlamıyla ahlâkilikten anladığımız her şeyin mutlak reddi ve irade dahil her şeyin, aklın zorunlu yasaları olan, tabiatın zorunlu yasalarına indirgenmesidir. Var olanı var eden ebedi zorunluluktan başka bir mutlak yoktur. Geri kalan her şey görecedir (…) fiziğin ve mantığın görece düzenini aşacak mutlak bir ahlâki düzen hayali kurarız. Hayır, görece olan ahlâk, mutlak olan ise tabiattır. Bu, tüm sağlamlığıyla, bütün Epikurosçu ve yararcı sistemlerin az ya da çok içerdiği metafizik ilkedir. Spinoza şaşmaz bir mantıkla bunu açığa çıkarır[11].

             Spinoza                                       

          Nefret ve Aşk

Anladığımız birinden nefret edemeyiz;

bu nedenle hep ruhların derinine inmeye çalışırım.

Öyle benzeriz ki orada birbirimize! şaşkınlıkla bulurum

en rezil kalplerde, sevdiğim bir parça iyiliği

ve onlarda da benim kaskatı horgörümün bir benzerini.

Ondan sonra da hiçbir şeyi aşağılamaya cüret edemem: Nefret

yerini küçümsemeye bile bırakamaz bende.

Göklerin altında hiçbir şey aşağılık sayılamaz, çünkü boşuna değildir.

Kötülük içimde hâlâ acıya yol açabilse de

bu yarayı açarken merakımı da uyandırır;

şimdide bulduğum şu huzuru

insani olan her şeyin üstüne örter geçmiş.

Gerçekten de farksızdır şimdi ve geçmiş,

şu dünyada olguları değil ama nedenleri arayan için;

ve yeterince yukarıdan bakmayı bilenin duru zihni

hep aynı uzaklığa gerilediğini görür şeylerin.

 

Mutluluğu bu sükunette keşfettiğimi sanmıştım.

Yine de kalbimde bir kuşku doğar bazen.

Her şeyi anlayan, kimseyi suçlamayan

ve hiç nefret etmeyen kişi sevebilir mi gerçekten?

Nefret gibi aşk da kaçar akıl yürütenin elinden.

Aşk aydınlıktan çekinir: Öyleyse kalp kendini verebilsin diye,

kim bilir, önce gözleri mi yummak gerekir?[13] 

Acı çekiyor ve yapayalnız ölüyorsam, en azından acılar içinde bile

şöyle diyorum kendime: Kimse bilmez çektiğimi ve onu kimse istemedi.

Bahtsızlar olsa da cellatlar yoktur

ve Tabiat masumca öldürür[14]. 

Her şey birbirine benziyor ve uzamda duruyorsa,

korkarım, yine her şey zamanda birbirini tekrarlar;

geçip giden geri döner ve geri dönen geçip gider:

Ebedi bir çemberdir yılların zinciri.

 

Önümüze açılan gelecekte yeni hiçbir şey yok mu?

Belki de her şey hep aynı kalır –geriye ya da ileriye dönüldüğünde[16].

                İnanç anları

 

                         I

              Kant’ı okurken

 

Evet, dünyanın amacını ve aklını görüyorum;

Orada, gecenin karanlığında bizim için iç içe geçer

iyi ve kötü, neşe ve acı, yanlış ve doğru:

İnsafsız Tabiat, Özgürlüğün kucağına bırakıverir

şu sorunu; bir sınamadır orada kuşku:

Kötünün karşısında, kanıtı olmasa da karar vermeli insan, 

gökyüzünü ondan gizleyen karanlığa rağmen,

ideal olanın gerçek olandan daha doğru olduğuna.

 

 

                                 II  

                                                          

                      Fichte’yi okurken

 

Düşünmek, sevmek, istemek, işte tek gerçek!

Madde sadece bir sözcüktür ve irademiz

evrende anlamsız bir gölgeden,

insan aklının bir icadından başka şey görmemeli.

Evrenin karşısına dikildiğinde Ben,

tutsak olduğunu görse ve parmaklarıyla zincirlerine dokunsa bile

yine de aldatılmıştır; çünkü özgürdür o ve hiçbir şey zorunlu değildir.

Tek başına kalbim göklerden ve yeryüzünden büyüktür;

zincirlerimi ben yaratırım; her türlü kader

benim ve özgürlüğümün eseridir.

Yenilgiye uğratmış gibi göründüğünde beni,

buna inanmayı reddedip hep “ben galip”imdir!

 

İnanmak ya da kuşku duymakta özgürüm sonunda:

Düşüncem bir tapınaktır, oraya girilemez

onayım olmazsa; benimle hep böyle saf kal

ey özgürlük; bana inanırım ben, Tabiattan çok[17].

 

Zihnimiz de öyledir, tıpkı

meltemle sallanan şu titrek ağaçlar gibi,

rüzgarın önünde eğilmekten başka şey bilmez;

öyle değişkendir ki kalbim, asla beceremem

bir an için bile kalıcı kılmayı neşeyi ya da acıyı.

Göz yaşlarımın bile efendisi değilim![18]

(…) Sonsuz Tabiat

peşimi bırakmıyor, beni izliyor, mısralarımdan taşıyor.

Uçsuz bucaksız evrende küçücük hissediyorum kendimi;

korkutuyor o beni, cezbediyor; takıntılı ruhumda

endişeli ve sevecen bir dünya devinip duruyor:

Kafamda sürekli yeni bir fikir doğuyor,

hep daha kışkırtıcı, beni neşelendiren ya da tedirgin eden.

(…)

Bu sarhoşluk içinde bilmiyorum neyin gizlendiğini,

yalnız bir kalp için çok büyük ve sonsuz.

Yine de onu paylaşma görevi dayatıyor kendini[20].

Ah! Filozofa karanlık gelen evren nasıl da

neşe dolar bazen şairin gözünde!

Eskiler söylemişti: Dünya bir şenliktir.

Neşeli olalım; evrensel mutluluk içime

dolsun ve kaygılı düşüncelerimi yatıştırsın!

Her şeyin ardındaki gizli nedeni aramadan,

sadece bir şair olarak hayranlık duymalıyım[21].

Genitrix hominumque deumque.

 

 

Söyle bana Tabiat, ey bizim ebedi annemiz,

 

hiç bıkmadan, sırayla beslersin

o nesilleri, açgözle emerlerken

hep süt dolu memeni, ki sesini duyduklarını sanır onlar,

dağlar, denizler, çayırlar ya da ormanlarda,

tatlı ya da sert, yüreklerimize işleyen o ulu sesi.

Söyle, yok mu bize sunacağın şefkatli ya da sevecen bir şey?

Bir anneye benzesen de sesin onunkine hiç benzemez;

güldüğünde bu bir okşama mıdır anlaşılmaz;

görünce seni duraksarız ve hissettiğimiz

sadece hüzne karışmış şaşkın bir saygıdır.

Uçsuz bucaksız göğsünde atan bir kalp yok mu?

Doğurganlığının dışında başka bir aşk yok mu?

(…)

Hiç olmazsa görebiliyor musun bizi? Biliyor musun dünyada

garip bir varlık olduğunu ve sadece yaşamanın, haz almanın

ona asla yetmediğini; anlamak da istediğini

ve ruhunun sınırsız bir arzuyla ürperdiğini;

kalbinin sevgiyle tutuştuğunu ve uzattığı

elleri boşta kalınca, sana kavuşamadığı için şaşırdığını.

(…)

Gülümseyen Tabiat olarak mı tanıyacağız seni,

o güzel bahar günlerin, hoş kokuların ve çiçeklerinle;

yoksa gerçekten sonsuz bir kaygısız mısın,

neşeye yabancı, göz yaşlarından habersiz,

hem bir dadı hem bir savaşçı gibi, ayrım yapmadan,

ölü ya da diri hepimizi dizlerinde sallayan?[22]

Paylaş